ابوقیس بن فاکه (قرآن)ابوقیس بن فاکِه بن مغیره قریشی، از تیره بنی‌مخزوم و از اصحاب پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) بود. وی به همراه عده‌ای از جوانان قریش به پیامبر، اسلام آوردند، اما هنگام هجرت رسول خدا به مدینه از طرف پدران و اقوام خویش از هجرت باز‌داشته و زندانی شدند و از اسلام برگشتند. ابوقیس در جنگ بدر با سپاه مشرکان مکه علیه مسلمانان همراه شده و در حال کفر کشته شد. بنابر اقوال مفسران آیات ۹۷ سوره نساء و ۴۹ سوره انفال در مورد این جوانان از جمله ابوقیس نازل شده است. ۱ - معرفی اجمالیابوقیس بن فاکه از تیره بنی‌مخزوم و یکی از ۷ یا ۵ تن مسلمانی است که در مکّه به پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) گرویده؛ امّا هنگام هجرت حضرت به مدینه، از طرف پدران و اقوام خویش از هجرت باز‌داشته و زندانی شدند و اندک اندک فریفته شده، یا در برابر شدت شکنجه‌های مشرکان تاب نیاورده، از اسلام برگشتند. از جزئیات زندگی ابوقیس در این دوره و پیش از آن، بیش از آن‌چه بیان شد، اطلاعی در دست نیست. وی در سپاه مشرکان مکّه، در جنگ بدر (دوم هجری) حضور یافت و به دست حمزة‌بن عبدالمطلب یا علی بن ابی‌طالب (به گفته ابن‌اسحاق) و یا به‌دست عمار بن یاسر (به گفته ابن‌هشام) کشته شد. ۲ - طریقه کشته شدنواقدی چگونگی کشته‌شدنش را چنین گزارش می‌کند: چون بنی‌مخزوم در جنگ بدر، شدت خشم مسلمانان را درباره ابوجهل دریافتند، برای حفظ جان او، لباس جنگی‌اش را به تن عده‌ای کردند تا مسلمانان را بفریبند و ابوقیس یکی از افرادی بود که لباس ابوجهل بر تنش پوشانده شد و حمزه، به تصوّر این‌که ابوجهل است، بر او حمله برد و به قتلش رساند. در هر صورت ابوقیس در جنگ بدر و در حال کفر کشته شد. ۳ - ابوقیس در قرآنمفسران در ذیل دو آیه، از ابوقیس سخن به میان آورده‌اند: ۱. در ذیل آیه ۹۷ سوره نساء: «اِنَّ الَّذینَ تَوَفّهُمُ المَلئِکَةُ ظالِمی اَنفُسِهِم قالوا فیمَ کُنتُم قالوا کُنّا مُستَضعَفینَ فِی الاَرضِ قالوا اَلَم تَکُن اَرضُ اللّهِ وسِعَةً فَتُهاجِروا فیها فَاُولئِکَ مَأوهُم جَهَنَّمُ وساءَت مَصیرا؛ کسانی هستند که فرشتگان جانشان را می‌ستانند؛ در‌حالی‌که بر خویشتن ستم کرده بودند، از آن‌ها می‌پرسند: در چه کاری بودید؟ گویند: ما در روی زمین مردمی زبون گشته بودیم؛ فرشتگان گویند: آیا زمین خدا پهناور نبود که در آن مهاجرت کنید؟ مکان اینان جهنّم و آن بدفرجامی است.» طبری می‌گوید: آیه درباره عده‌ای از جوانان مرتد، از جمله ابوقیس بن فاکه نازل شده است. طبرسی به نقل از ابوحمزه ثمالی آورده است که آیه درباره گروهی از مردم است که به اسلام گرویده بودند؛ امّا در بدر با مشرکان همراه شدند و گویا ابوقیس بن فاکه از جمله آنان بوده‌است. ۲. طبری در ذیل آیه ۴۹ سوره انفال از مجاهد نقل کرده است که آیه، درباره گروهی از قریش از جمله ابوقیس است. طبرسی و آلوسی نیز آیه را در همین باره دانسته‌اند. ۴ - شأن نزول آیه۴۹ انفالمجلسی، تفصیل داستان شأن نزول را چنین آورده است: عده‌ای از جوانان قریش در مکّه اسلام آوردند؛ امّا پدرانشان، آنان را زندانی کردند و مانع هجرتشان شدند. آنان (هنگامه) بدر با قریش خارج شدند؛ در‌حالی‌که در تردید و نفاق بودند. از جمله آنان ابوقیس بن فاکه بود. اینان چون به یاران اندک رسول خدا نظر کردند، گفتند: اینان تهی‌دستان‌اند و دینشان آنان را فریفته و هم‌اکنون کشته می‌شوند که خداوند این آیه را درباره آنان نازل فرمود:«اِذ یَقولُ المُنافِقونَ و الَّذینَ فی قُلوبِهِم مَرَضٌ غَرَّ هؤلاءِ دینُهُم و مَن یَتَوَکَّل عَلَی‌اللّهِ فَاِنَّ اللّهَ عَزیزٌ حَکیم؛ منافقان و کسانی‌که در دل بیماری دارند، گفتند: اینان را دینشان فریفته است و هرکس به خدا توکل کند، همانا خداوند با عزت و حکمت است». ۵ - فهرست منابع(۱)مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار؛ (۲)یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب، تاریخ الیعقوبی؛ (۳)طبری، محمد بن جریر، جامع البیان عن تأویل آی القرآن؛ (۴)ابن‌حزم اندلسی، علی بن احمد، جمهرة انساب العرب؛ (۵)آلوسی، سیدمحمود، روح المعانی فی‌تفسیر القرآن العظیم؛ (۶)ابن‌هشام، عبدالملک، السیرة النبویه؛ (۷)طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن؛ (۸)واقدی، محمد بن عمر، المغازی. ۶ - پانویس۷ - منبعدائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «ابو قیس بن فاکه در شان نزول». فرهنگ قرآن، مرکز فرهنگ و معارف قرآن، برگرفته از مقاله «ابوقیس بن فاکه»، بازنویسی توسط گروه پژوهشی ویکی فقه. |